Uništavanje kulturnog nasleđa u službi uništavanja zajedništva između naroda

U utorak 29. novembra 2016. godine u Beogradu je predstavljen multimedijalni narativ „Zatiranje istorije i sećanja“. Autor narativa je SENSE–Centar za tranzicijsku pravdu iz Pule (SENSE), a njegovo predstavljanje u Beogradu organizovao je Fond za humanitarno pravo (FHP). Događaju je prisustvovalo oko 50 predstavnika nevladinih organizacija, stručnjaka za očuvanje kulturnog nasleđa, istraživača, naučnika, novinara i stručnjaka iz raznih oblasti.

Otvarajući prezentaciju, Nemanja Stjepanović iz FHP-a je ukazao da narativ „Zatiranje istorije i sjećanja”, kroz svedočenja očevidaca i dokaze koji su izvedeni pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju (MKSJ), prikazuje uništavanje verskog i kulturnog nasleđa tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji koje je pred ovim sudom procesuirano ili dokumentovano. Prema Stjepanoviću, MKSJ predstavlja pravu riznicu dokaza i dokumenata koji govore o kontekstu sukoba, bez obzira na ishod pojedinih sudskih postupaka. Međutim, iako je dostupna javnosti, arhivu MKSJ-a danas uglavnom koriste specijalizovane organizacije koje se bave temama suočavanja sa prošlošću, poput FHP-a i SENSE.

Direktor SENSE Mirko Klarin je najpre prikazao deo narativa o uništavanju objekata sve tri veroispovesti u Jajcu, mestu koje nosi simboliku nekadašnje zajedničke države; a koja do danas nisu procesuirana. Usledili su segmenti narativa koji se odnose na uništavanje kulturne baštine u Dubrovniku, sarajevskoj Vijećnici, Starom mostu u Mostaru, te širom Bosne i Hercegovine i Kosova. Klarin je posebnu pažnju posvetio primerima uništavanja kulturne baštine koji do danas nisu procesuirani. On je naglasio da je u procesima pred MKSJ prioritet stavljen na verske objekte, jer je njihovo uništavanje upravo dokazivalo diskriminatornu praksu ratovanja i olakšalo dokazivanje zločina protiv čovečnosti na koje je MKSJ prevashodno bio usmeren. Ograničene domete MKSJ-a, koji nije procesuirao sve zločine nad kulturnim nasleđem, nisu nadomestila ni nacionalna suđenja, izuzev nekoliko optužnica u BiH, postupka u Srbiji zbog paljenja Bajrakli džamije u Beogradu 2004. godine i tek nekoliko procesuiranih osoba na Kosovu, ali zbog uništavanja srpskih pravoslavnih objekata 2004. godine.

Arhitektica i docentkinja na Fakultetu tehničkih nauka u Novom Sadu Mia David je najpre iskazala duboki stid koji, kao građanka, oseća zbog toga što pripada strani koja je počinila tako teške zločine nad kulturnim nasleđem. Ona je dodala da je ovakvo zatiranje istorije bilo, u stvari, uništavanje Jugoslavije i zajedništva koje je ona simbolizovala, te da uništavanje spomenika kulture i kulturnog nasleđa predstavlja kolateralnu štetu jedne ideologije. Zaključuje da su sve strane u sukobu učinile sve što su mogle da unište svaku mogućnost ponovnog zajedničkog života naroda bivše Jugoslavije.

Da je cilj uništavanja spomenika kulture razjedinjavanje zajednica ukazala je i dramaturškinja i programska direktorica organizacije Forum ZFD Nataša Govedarica. Paradigmatičan primer tog nastojanja je upravo rušenje Starog mosta u Mostaru, prevashodno zbog njegove simbolike spajanja naroda, a ne zbog vojne relevantnosti. Govedarica naglašava da fizička i simbolička obnova mosta nije dovela i do obnove međuetničkih i međureligijskih veza u Mostaru, kao što to nije slučaj ni u drugim delovima BiH, te je postavila logično pitanje šta je onda obnovljeno i na koji način rušenje i obnova rade protiv sećanja. Kroz primer kontraspomenika, Govedarica je pozvala na razmišljanje o drugačijim konceptima sećanja koji ne zahtevaju fizičke spomenike već, naprotiv, naglašavajući prazninu, omogućavaju da sećanje na one kojih više nema bude stalno prisutno u zajednici.

Prema mišljenju profesora istorije i teorije umetnosti na Visokoj školi likovnih i primenjenih umetnosti u Beogradu Branislava Dimitrijevića uništavanje kulturnog nasleđa tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji bilo je u službi uništavanja političkog projekta koji je Jugoslavije predstavljala. On je napomenuo i da razmatranje uništavanja kulturnog nasleđa ne treba da se svodi samo na verske objekte zbog toga što se time podupire uverenje da su ratovi u bivšoj Jugoslaviji bili isključivo etnički ratovi podivljalih plemena bez osvrta na njihovu širu sliku u međunarodnim političkim i ideološkim tokovima tog vremena. Takođe, za razliku od verskih objekata, veliki broj drugih uništenih objekata kulture danas je uglavnom zvanično zaboravljen. Za Dimitrijevića je posebno problematično uništavanje one baštine koja danas više ne pripada nijednoj postojećoj zajednici, poput one jugoslovenske, i za čije uništavanje nikada niko neće biti procesuiran, iako su među uništenim artefaktima čak i remek dela jugoslovenske moderne umetnosti. On smatra da je uništavanje kulturnog nasleđa tokom ratova, kao i sami ratovi, usmereno na uništavanje tekovina socijalizma i sećanja na socijalizam koji su prisutni u Srbiji i regionu, ali i šire.

Tokom diskusije, Višnja Kisić, stručnjakinja za kulturno nasleđe iz organizacije Europa Nostra, naglasila je da je važno što su dokumenta koja prikazuje narativ „Zatiranje istorije i sećanja“ javno dostupna i pozvala na diskusiju o događajima koje on prikazuje i na obrazovanje mladih. Ona je takođe podsetila da je, ne samo u Srbiji i regionu već i širom sveta, na delu kontinuirano zatiranje istorije i sećanja, te da ono nije uvek u vezi sa oružanim sukobima. Naime, veoma su česti i međusobno slični modeli uništavanja tragova neke civilizacije da bi se stvorio novi poredak. Kisić je ukazala na to da je Srbija zajednica koja svake godine obeležava uništavanje nekadašnje Narodne biblioteke Srbije koja je uništena u bombardovanju Beograda 6. aprila 1941. godine, a nikada ne obeležava uništavanje sarajevske Vijećnice u avgustu 1992. godine. Nađa Duhaček iz Saveza antifašista Srbije naglasila je važnost istrage o uništavanju sekularnih objekata, poput škola, biblioteka, spomenika, mesnih zajednica i drugih mesta okupljanja od značaja za svakodnevni život građana.