Model zakona o pravima civilnih žrtava povreda ljudskih prava u oružanim sukobima i u vezi sa oružanim sukobima u periodu od 1991. do 2001. godine nastao je sa ciljem pružanja pomoći, podrške i zaštite osobama koje su kao civili stradale tokom ratova i u vezi sa ratovima u bivšoj Jugoslaviji, kao i sa ciljem priznavanja njihovih patnji. Rešenja predložena ovim Modelom su prilagođena potrebama žrtava[1] i zasnovana su na višegodišnjem praćenju nedostataka važećeg Zakona i preprekama sa kojima se žrtve suočavaju u nameri ostvarivanja svojih prava.
Model zakona je nastao zahvaljujući podršci Civil Rights Defenders i u saradnji partnerskih organizacija Centra za unapređivanje pravnih studija (CUPS) i Fonda za humanitarno pravo (FHP). Na izradi Modela zakona bili su angažovani Saša Gajin i Tanja Drobnjak kao pravna konsultantkinja, zajedno sa Sandrom Orlović, Milicom Kostić i Petrom Žmakom iz FHP.
Polaznu osnovu izrade Modela zakona dala je ekspertiza FHP koji je, od 2000. godine do danas u postupcima za naknadu štete i za ostvarivanje prava po Zakonu o pravima civilnih invalida rata, zastupao preko 1.000 žrtava ratnih zločina, torture, nezakonitog pritvora, prinudne mobilizacije i drugih teških kršenja ljudskih prava počinjenih tokom ratova i u vezi sa ratovima u Bosni i Hercegovini (BiH), Hrvatskoj, Srbiji i na Kosovu. FHP je ujedno obezbedio analizu važećeg Zakona o pravima civilnih invalida rata, uporednopravnu analizu, kao i prikaz činjeničnog i pravnog okvira na kom se rešenja sadržana u Modelu zakona zasnivaju.
Raspad Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ), koji je usledio nakon proglašenja nezavisnosti Slovenije u junu 1991. godine, rezultirao je sa nekoliko međunarodnih i unutrašnjih oružanih sukoba – u Sloveniji (jun-jul 1991), Hrvatskoj (1991-1995), Bosni i Hercegovini (1992-1995), na Kosovu (1998-1999) i u Makedoniji (februar-avgust 2001). Ratovi u Hrvatskoj, BiH i na Kosovu obeleženi su sistematskim zločinima počinjenim nad civilnim stanovništvom.
Srbija je igrala aktivnu ulogu u gotovo svim oružanim sukobima u bivšoj Jugoslaviji. Uz pomoć srbijanskog rukovodstva, na čijem čelu se nalazio predsednik Srbije, a kasnije i predsednik Savezne Republike Jugoslavije (SRJ) Slobodan Milošević, Srbi u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini (BiH) su uspostavili svoje političko-teritorijalne jedinice u nameri da ih izdvoje iz sastava ovih država. Područje pod srpskom kontrolom u Hrvatskoj je vraćeno pod suverenitet hrvatskih vlasti nakon dve vojno-policijske akcije Hrvatske vojske, „Bljesak“ i „Oluja“, u maju i avgustu 1995. godine. Oružani sukob u BiH je okončan u novembru 1995. godine. Oružani sukob na Kosovu, koji je započeo početkom 1998. godine, završen je u junu 1999. godine nakon vazdušne intervencije NATO protiv SRJ.
U oružanim sukobima koji su vođeni na teritoriji bivše Jugoslavije od 1991. do 2001. godine, život je izgubilo više od 130.000 osoba, oko 4,5 miliona osoba je izbeglo ili se raselilo, dok se u regionu i dalje traga za oko 12.000 nestalih osoba. Skoro 6.000 građana Srbije i Crne Gore je izgubilo život ili nestalo u ratovima 1990-ih. U tom periodu, u Srbiju je tokom sukoba u Hrvatskoj i BiH i po njihovom okončanju izbeglo više od pola miliona izbeglica, dok je u periodu od 1999. do 2005. godine sa Kosova došlo više od 200.000 interno raseljenih lica, čime je Srbija postala zemlja sa najvišim brojem izbeglica u Evropi i jedna od pet na svetu sa najdugotrajnijom izbegličkom krizom. Posebna karakteristika ratova vođenih na teritoriji Hrvatske, BiH i Kosova su mnogobrojni ratni zločini i masovna gruba kršenja ljudskih prava – ubistva civila, prisilni nestanci, držanje civila u koncentracionim logorima, sistematsko silovanje i drugi oblici seksualnog nasilja, itd.
Osnovni principi i pravila međunarodnog prava ljudskih prava i međunarodnog humanitarnog prava sastavni su deo pravnog poretka Republike Srbije. Pravo žrtava na reparacije je čvrsto utemeljeno u međunarodnom, ali i u domaćem pravu. Obaveza države da žrtvama kršenja ljudskih prava obezbedi reparacije proizlazi iz međunarodnih konvencija iz oblasti ljudskih prava koje je Srbija ratifikovala i temeljnog pravnog načela odgovornosti za učinjenu štetu.
Član 35. stav 2. Ustava Republike Srbije glasi: „Svako ima pravo na naknadu materijalne ili nematerijalne štete koju mu nezakonitim ili nepravilnim radom prouzrokuje državni organ, imalac javnog ovlašćenja, organ autonomne pokrajine ili organ jedinice lokalne samouprave.“
Član 69. stav 1. Ustava Republike Srbije glasi: „Građani i porodice kojima je neophodna društvena pomoć radi savladavanja socijalnih i životnih teškoća i stvaranja uslova za zadovoljavanje osnovnih životnih potreba, imaju pravo na socijalnu zaštitu, čije se pružanje zasniva na načelima socijalne pravde, humanizma i poštovanja ljudskog dostojanstva.“
Obaveza obeštećenja žrtava kršenja ljudskih prava je sadržana u brojnim međunarodnim konvencijama o ljudskim pravima koje je Srbija ratifikovala: Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima (članovi 2 i 9), Međunarodna konvencija o eliminaciji svih oblika rasne diskriminacije (član 6), Konvencija protiv mučenja i drugog okrutnog, nečovečnog i ponižavajućeg postupanja i kažnjavanja (član 14), Konvencija o pravima deteta (član 39). Pravo žrtava na reparacije garantovano je i regionalnim mehanizmima za zaštitu ljudskih prava, odredbama Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda (članovi 13 i 41), kao i Evropskom konvencijom o obeštećenju žrtava nasilja (članovi 2 i 4) koju Srbija nije ratifikovala ni pet godina nakon što ju je potpisala. Ovo pravo garantovano je i praksom međunarodnih tela za zaštitu ljudskih prava: Evropskog suda za ljudska prava, Komiteta Ujedinjenih nacija (UN) protiv torture, Komiteta UN za ljudska prava i Komiteta UN za eliminaciju rasne diskriminacije.
Član 91 Prvog dopunskog protokola uz Ženevske konvencije, koji je na pravnoj snazi u Srbiji od 1978. godine, glasi: „Strana u sukobu koja povredi odredbe Konvencija ili ovog protokola biće, u zavisnosti od slučaja, obavezna da plati obeštećenje. Ona će biti odgovorna za sva dela koja učine lica koja se nalaze u redovima njenih oružanih snaga.“
Republika Srbija je 2013. godine potpisala Deklaraciju protiv seksualnog nasilja u ratu, čime se obavezala da, između ostalog, ovim žrtvama obezbedi pomoć i negu, uključujući zdravstvenu i psihosocijalnu zaštitu. Deklaracija UN o osnovnim načelima pravde za žrtve krivičnih dela i zloupotrebe ovlašćenja iz 1985. godine predviđa sledeća prava žrtava:
– pravo na tretiranje s poštovanjem i pravo na priznanje patnje;
– pravo na odgovarajuće službe podrške, uključujući neophodnu materijalnu, medicinsku, psihološku i socijalnu pomoć;
– pravo na pravnu pomoć;
– pravo na zaštitu fizičke sigurnosti i privatnosti;
– pravo na restituciju ili naknadu pretrpljene štete ili gubitka, naknadu troškova nastalih kao posledica viktimizacije, pružanje usluga ili povraćaj prava;
– pravo na naknadu štete od strane počinioca i države, koja uključuje finansijsku naknadu za žrtve koje su pretrpele znatne fizičke povrede ili narušavanje fizičkog ili mentalnog zdravlja i za njihove porodice, a naročito lica izdržavana od strane osoba koje su umrle ili pretrpele trajna fizička ili mentalna oštećenja usled viktimizacije.
Generalna skupština UN je u Rezoluciji iz 2006. godine, pod nazivom Osnovna načela i smernice u vezi sa pravom na pravni lek i reparacije za žrtve teških kršenja međunarodnog prava ljudskih prava i ozbiljnih kršenja međunarodnog humanitarnog prava, precizirala obavezu država da obezbede učinkovita sredstva za zaštitu žrtava, uključujući i pravo na različite oblike reparacija. Rezolucija ukazuje na pet osnovnih oblika reparacija: restitucija, rehabilitacija, kompenzacija, različiti oblici pružanja zadovoljštine (obustavljanje kršenja prava, utvrđivanje i objavljivanje činjenica o kršenjima ljudskih prava, uvođenje ovih činjenica u obrazovne materijale, potraga za nestalima, komemoracije, javna izvinjenja) i garancije za neponavljanje nedela.
Imajući u vidu da je Republika Srbija kandidat za članstvo u Evropskoj uniji i da je za napredak u tom svojstvu neophodno da uskladi svoje zakonodavstvo sa pravnim tekovinama Evropske unije, važno je izdvojiti Direktivu Saveta o kompenzaciji za žrtve krivičnih dela iz 2004. godine i Direktivu Evropskog parlamenta i Saveta o uspostavljanju minimalnih standarda u vezi sa pravima, podrškom i zaštitom žrtava krivičnih dela iz 2012. godine, koje žrtvama garantuju pravo na kompenzaciju, besplatnu pravnu pomoć, zdravstvenu i psihosocijalnu zaštitu.
Zaštita osnovnih ljudskih prava i sloboda koje je Srbija obavezna da garantuje prema međunarodnom, ali i domaćem pravu podrazumeva i obavezu države da spreči njihovo kršenje. Osobe koje su proživele grubo kršenje ljudskih prava, kao i njihove porodice, imaju pravo na pravdu, na podršku i poštovanje društva, na pravičnu i adekvatnu naknadu za pretrpljene strahote, psihološku, medicinsku i pravnu pomoć, a pre svega pravo na društveno priznanje patnje i počinjenog zločina.
Preuzmite PDF integralnog teksta modela zakona
Centar za unapređivanje pravnih studija, Fond za humanitarno pravo, april 2015.
Peščanik.net, 18.04.2015.
[1
]„Žrtvama“ se smatraju: lice koje je lično preživelo povredu osnovnog ljudskog prava, odnosno slobode; član porodice lica koje je ubijeno ili nestalo u toku oružanih sukoba ili u vezi sa oružanim sukobima; kao i član porodice lica koje je lično preživelo povredu osnovnog ljudskog prava, odnosno slobode.
nas svim udžbenicima istorije u Srbiji primetni su distanciran manir i šturo prikazivanje događaja tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji. Ta oskudnost podataka posebno je uočljiva kada se uporedi s načinom na koji su obrađene druge tematske jedinice. Dok je period političke krize koja je prethodila raspadu Jugoslavije obrađen detaljno, u pojedinim udžbenicima o temi ratova i zločina koji su počinjeni u njima, kao i o posledicama koje su ostavili, posvećeno je svega nekoliko rečenica – navodi se u analizi udžbenika istorije u Srbiji o ratovima u bivšoj Jugoslaviji, koju je uradio Fond za humanitarno pravo (FHP). 
