Jović: Rat u Jugoslaviji bio je rat protiv manjina
Fond za humanitarno pravo (FHP) predstavio je 15. juna 2018. godine svoj deseti po redu Dosije „JNA u ratovima u Hrvatskoj i BiH“. Kao najobimniji do sada, Dosije obuhvata period od kasnih 1980-ih godina do maja 1992. godine i bavi se pripremom vojnih i političkih struktura Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) i Srbije za ratove, kao i učešćem Jugoslovenske narodne armije (JNA) u sukobima i njenim doprinosom ostvarenju ratnih ciljeva rukovodstava Republike Srbije, Republike Srpske Krajine i Republike Srpske.
Prema rečima Nemanje Stjepanovića iz FHP-a, cilj ovog Dosijea je da ukaže na zločine koji su počinjeni tokom oružanih sukoba u Hrvatskoj i BiH i na odgovornost počinilaca i nalogodavaca, kao i da ove događaje radi boljeg razumevanja situira u širi istorijski kontekst. Dosije osvetljava proces transformacije JNA iz jugoslovenske u srpsku vojsku, promenu fokusa njenog delovanja, izmenu nacionalne strukture unutar JNA i, konačno, njeno stavljanje na stranu samo jedne strane, sa ciljem da se „odbrani srpski narod“. Istraživanje koje je sproveo FHP, a koje prikazuje ovaj Dosije, pokazalo je da se „odbrana“ svodila isključivo na osvajanje teritorije.
Govoreći o Dosijeu, profesor Fakulteta političkih znanosti u Zagrebu Dejan Jović naročito je istakao njegovu obrazovnu funkciju, koja je od velike važnosti u okolnostima postojanja međusobno sukobljenih interpretacija činjenica i istorijskih događaja. Jović je naglasio da ključna greška u današnjim analizama perioda raspada Jugoslavije leži u težnji da se JNA percipira kao homogena, koherentna i politički jedinstvena struktura. Suprotno tome, unutrašnje političke podele u JNA bile su prilično velike, a niti JNA niti tadašnji politički i vojni vrh nisu imali mehanizme da izađu na kraj sa narastajućim pluralizmom. Ideološki razdor između zahteva za više unitarizma i onih za više federalizma povećao se pod uticajem urušavanja ideologije socijalizma na globalnom nivou, i Jugoslaviji je nametnuo demokratiju kao koncept. Demokratija se, međutim, u svim krajevima bivše Jugoslavije tumačila isključivo kao vladavina većine, dok se koncept manjina zanemarivao kao prevaziđeni produkt socijalističke epohe. Prema Jovićevom mišljenju, upravo u ovom razumevanju je ključna tačka preokreta: pred JNA se postavilo pitanje da li u eventualnom predstojećem konfliktu treba zaštititi većinu ili manjinu. I vojni i politički aparat odlučili su se za većinu, ali je problem bio u tome što u Jugoslaviji nijedan narod nije predstavljao većinu, te se ona morala stvoriti. U svim republikama tada raste strah da vladavina većine zapravo ugrožava njihova prava, i kod svih se javlja ideja da je bolje biti većina u manjoj državi nego manjina u većoj državi. Većina je potom počela da se stvara isterivanjem ili asimilacijom manjina.
Sa druge strane, međunarodna zajednica nije odmah podržala otcepljenje republika i stvaranje novih država. Ona je to učinila tek kada se uverila da Jugoslavija ne želi da sačuva mir i da svoje građane ugrožava, umesto da ih štiti, što je bilo jasno nakon granatiranja Vukovara i Dubrovnika u jesen 1991. godine.
Jović je zaključio da je raspad JNA bio logična posledica raspada Jugoslavije, ali da ovaj Dosije pokazuje da je taj raspad JNA bio samo delimičan, jer je ostala jedna čvrsta struktura koja je preživela transformaciju i našla se pod novim zapovedništvima. U nju su ušli i oni koji su do juče, barem deklarativno, čvrsto verovali u ideologiju socijalizma, a koji su sada na druge sugrađane gledali kao na neprijatelje.
Autorka dosijea Jovana Kolarić pojasnila je faze transformacije JNA iz savezne u srpsku vojsku u Hrvatskoj. Prva faza počela je u martu 1991. godine, kada je JNA imala ulogu da razdvoji sukobljene strane i između njih stvori tampon zonu. Prelomni događaj, iz avgusta 1991. godine, predstavlja odluka JNA da zajedno sa Teritorijalnom odbranom (TO) napadne selo Kijevo kod Knina. Tada je nastupila druga faza transformacije, u kojoj se JNA stavlja na srpsku stranu, i napada hrvatske gradove i sela u Lici, Severnoj Dalmaciji, Istočnoj Slavoniji i Baniji. U ovim napadima čitava mesta su razorena, a veliki broj civila je ubijen i proteran na teritoriju pod kontrolom hrvatskih snaga.
U BiH, JNA je još tokom 1991. godine učestvovala u preuzimanju vlasti u opštinama, u saradnji sa Srpskom demokratskom strankom (SDS). JNA je naoružavala Srbe u BiH tako što je svoje oružje dostavljala SDS-u, koji je zatim to naoružanje delio srpskoj TO i dobrovoljačkim jedinicama. U Dosijeu je objašnjeno preuzimanje vlasti u šest opština BiH: Bijeljina, Zvornik, Bosanski Šamac, Prijedor, Brčko i Vlasenica. Rezultat preuzimanja vlasti u opštinama je bio da su nesrbi iz tih opština proterani, a veliki broj je i ubijen.
Ivana Žanić, koordinatorka pravnog tima FHP-a, naglasila je da je JNA i posle povlačenja u maju 1992. godine nastavila da egzistira i u Hrvatskoj i u BiH, i to kroz postojanje Srpske Vojske Krajine (SVK) i Vojske Republike Srpske (VRS). Matrica povezanosti JNA sa SVK i VRS je bila gotovo identična: nakon povlačenja, JNA je ovim vojskama ostavila opremu, naoružanje i kadrove, te pružala podršku u obuci i razmeni podataka. U Hrvatskoj, pripadnici JNA i TO ušli su u sastav novoformiranih Posebnih jedinica milicije (PJM), od kojih je nešto kasnije formirana VSK. JNA je VSK ostavila svoju opremu, naoružanje i kadrove. I u BiH, JNA je nakon povlačenja ostavila VRS-u naoružanje, municiju, opremu i kadrove. S tim u vezi, Glavni štab VRS su činili pripadnici JNA: za komandanta Glavnog štaba postavljen je Ratko Mladić koji se do tada nalazio na čelu 2. vojne oblasti JNA, dok je za načelnika Sektora za obaveštajno-bezbednosne poslove postavljen Zdravko Tolimir koji je u JNA obavljao dužnost načelnika Organa bezbednosti u 2. vojnoj oblasti.
Podršku SVK i VRS je kasnije nastavila da pruža i Vojska Jugoslavije (VJ) formiranjem 30. i 40. kadrovskog centra 1993. godine. Cilj formiranja ovih centara bio je regulisanje statusa oficira VJ koji su služili u ovim vojskama, jer je tako bilo omogućeno da oficiri koji su služili u SVK i VRS imaju isti status kao oficiri VJ, ali da se istovremeno održi stav da Srbija ne učestvuje u sukobima u ovim državama. Oficiri upućeni u VRS i SVK imali su pravo na penziju, stambeno zbrinjavanje, stipendije za školovanje i lečenje u medicinskim ustanovama u Srbiji. Na primer, ceo Glavni štab VRS su činili oficiri VJ koji su preko 30. kadrovskog centra upućeni u VRS.
Istraživanje za ovaj Dosije je već dovelo do toga da je FHP Tužilaštvu za ratne zločine podneo dve krivične prijave protiv oficira JNA – krivičnu prijavu protiv Dušana Lončara koji je naredio napad na selo Lovas u oktobru 1991. godine i krivičnu prijavu protiv više oficira JNA za zločin počinjen u hrvatskim selima Škabrnja i Nadin u novembru 1991. godine.
