Presudom Pretresnog veća MKTJ koje su činili sudije Alphons Orie, Uldis Kinis i Elisabeth Gwaunza, izrečenom 15. aprila 2011. godine, optuženi generali Hrvatske vojske – Ante Gotovina i Mladen Markač jednoglasno su proglašeni krivima za učešće u Udruženom zločinačkom poduhvatu (UZP) u okviru kojeg su počinjena sledeća krivična dela: progoni na političkim, verskim i rasnim osnovama, ubistva, nečovečna dela, pljačke, bezobzirno razaranje i okrutno postupanje, kvalifikovano i kao zločini protiv čovečnosti i kršenja zakona i običaja ratovanja. Ante Gotovina je osuđen na 24, a Mladen Markač na 18 godina zatvora, dok je optuženi Ivan Čermak oslobođen po svim tačkama optužnice.
Žalbeno veće pod predsedavanjem američkog sudije Theodora Merona je 16. novembra 2012. godine većinom glasova poništilo zaključke prvostenog veća o protivpravnom granatiranju i Udruženom zločinačkom poduhvatu i oslobodilo obojicu optuženih. Za oslobađajuću presudu su, osim sudije Theodora Merona, bili i sudije Mehmet Güney iz Turske i Patrick Robinson sa Jamajke, dok su u manjini ostali sudije Carmel Agius sa Malte i Fausto Pocar iz Italije. Te sudije su zaključke većine u Žalbenom veću ocenili da su „suprotni svakom poimanju pravde“.
Iako je žalbenom presudom ukinuta odluka Pretresnog veća o protivpravnom granatiranju gradova i Udruženom zločinačkom poduhvatu hrvatskog vrha, Pravosnažnom presudom nisu ukiniti nalazi prvostepene presude o progonu srpskog stanovništva Krajine, ubistvima, nečovečnim delima, uništavanju i pljački privatne imovine i sprečavanju povratka izbeglih Srba. U tim su nalazima zadržane utvrđene i presuđene činjenice o događajima u Krajini tokom i nakon operacije “Oluja”.
1. Cilj vojno – policijske operacije „Oluja“
Ne dovodeći u pitanje pravo Republike Hrvatske da oružanom akcijom reintegriše teritoriju Krajine unutar međunarodno priznatih granica, Tužilaštvo je dokazivalo da je vojno -policijska operacija „Oluja“ imala cilj: trajno uklanjanje srpskog stanovništva sa dela teritorije Hrvatske na kojem su pobunjeni Srbi 1991. godine proglasili prvo Srpsku Autonomnu Oblast (SAO) Krajina, a zatim Republiku Srpsku Krajinu. Taj nelegitimni cilj je, prema optužnici, ostvaren u Udruženom zločinačkom poduhvatu čiji su učesnici bili optuženi generali Gotovina, Čermak i Markač, a na čijem je čelu bio tadašnji predsednik Hrvatske Franjo Tuđman.
1.1. Prvostepena presuda
Pretresno veće je zaključio da su članovi hrvatskog političkog i vojnog rukovodstva delili zajednički cilj trajnog uklanjanja srpskog civilnog stanovništva iz Krajine putem sile ili pod pretnjom sile, što je predstavljalo ili je uključivalo progon, deportaciju i prisilno premeštanje.
Cilj UZP bio je – broj Srba koji će ostati u Krajini svesti na minimum, ali ne potpuno ukloniti srpsko civilno stanovništvo.
Plan da se Srbi proteraju iz Krajine iskristalisan je na Brionskom sastanku predsednika Hrvatske Franje Tuđmana sa predstavnicima hrvatskog vojnog i političkog rukovodstva 31. jula 1995. godine.
Reči predsednika Tuđmana na Brionskom sastanku da se “jamče tobože građanska prava” odnose se na srpske civile, a ne na srpske vojne snage. Cilj je bio da se civilima ostavi put za beg.
Pretresno veće je konstatovalo da u tome što je na Brionskom sastanku rečeno o pokazivanju puta civilima za izlazak nije bila namera zaštita civila nego teranje civila na odlazak.
1.2. Pravosnažna presuda
Žalbeno veće zaključuje većinom glasova da nijedno razumno pretresno veće ne bi moglo ustanoviti da je jedino razumno tumačenje posrednih dokaza u spisu to da je postojao UZP sa zajedničkim ciljem trajnog uklanjanja srpskog stanovništva iz Krajine silom ili pod pretnjom sile.
Protivno mišljenje suca Pocara: Poništavanje postojanja UZP temelji se na pogrešnom čitanju prvostepene presude.
Većina Žalbenog vijeća je smatrala da nije razumno zaključiti da je jedino moguće tumačenje Brionskog transkripta da se radilo o UZP s ciljem nasilne deportacije srpskih civila.
Protivno mišljenje suca Agiusa: Većina olako odbacuje dokaze s Brionskog sastanka.
Većina Žalbenog vijeća smatra da se delovi Brionskog trasnkripta za koje je Pretresno veće smatralo da dokazuju plan o deportaciji mogu protumačiti kao pokazatelj zakonitog konsenzusa da se pomogne civilima da privremeno odu s područja sukoba iz razloga koji uključuju legitimnu vojnu prednost i smanjenje stradanja.
Protivno mišljenje sudije Pocara: Takva tvrdnja je naprosto groteskna.
2. Granatiranje gradova
Deportacija Srba iz Krajine velikim je delom ostvarena putem nezakonitih artiljerijskih napada na civile i civilne objekte u Kninu, Benkovcu, Obrovcu i Gračacu, za koje je Pretresno veće utvrdilo da su izvedeni na diskriminatornim osnovama i da predstavljaju deo Udruženog zločinačkog pothvata.
Veće je poredilo mesta udara projektila u Kninu, Benkovcu, Obrovcu i Glamoču s mestima potencijalnih vojnih ciljeva. Na temelju poređenja, kao i relevantnih izveštaja i naređenja upućenih zapovednicima, Veće je zaključilo da Hrvatska vojska u tim gradovima nije namerno gađala samo ranije utvrđene vojne ciljeve, nego i delove u kojima nije bilo takvih vojnih ciljeva.
Veće je stoga ustanovilo da je granatiranje Knina, Benkovca, Obrovca i Gračaca 4. i 5. kolovoza 1995. predstavljalo neselektivni napad na te gradove i protivpravni napad na civile i civilne objekte.
Pretresno veće je zaključilo da je protivpravni napad na civile i civilne objekte bio deo rasprostranjenog i sistematskog napada na civilno stanovništvo i da predstavlja progon kao zločin protiv čovečnosti.
2.1. Pravosnažna presuda
Žalbeno veće, uz suprotno mišljenje sudije Agiusa i sudije Pocara, smatra da je Pretresno veće pogrešilo zaključivši da su artiljerijski napadi bili protivpravni. Odlazak civila iz gradova i sela podvrgnutih legitimnim artiljerijskim napadima, ne može se okarakteristi kao deportacija.
Žalbeno veće je većinom glasova zaključilo da su pogreške Pretresnog veća u pogledu standarda od 200[1] metara i neplaniranih ciljeva dovoljno ozbiljne da se zaključci analize udara ne mogu održati.
Sudija Pocar je izneo protivno mišljenje: Kad je utvrdilo da je standard od 200 metara pogrešan, (…) Žalbeno veće je imalo dve obaveze: prvo, da identifikuje i formulše ispravan pravni standard i, drugo, da taj standard primeni na dokaze u spisu prvostupenog postupka. (…) Međutim, kršeći naš jasno utvrđeni standard preispitivanja, većina nije ispunila nijedan od tih zahteva.
Većina Žalbenog veća standard od 200 metara smatra neutemeljenim, te su zaključili da su svi nalazi o protivpravnom granatiranju gradova pogrešni.
Sudija Agiusa je izrazio protivno mišljenje.
3. Ubistva
Tužilaštvo je dokazivalo da je u toku i nakon “Oluje” ubijeno više stotina Srba, uglavnom civila, kao i određeni broj vojnika koji više nisu učestvovali u borbama. Žrtve su pretežno bili stariji muškarci i žene, uključujući i invalide, koji nisu mogli ili nisu hteli napustiti svoje domove. Ubistva su, prema optužnici, počinili pripadnici Hrvatske vojske i policije u okviru kampanje progona odnosno rasprostranjenog i sistematskog napada na civile.
Tužilaštvo je dokazivalo da optuženi, kao nadređeni počininiocima tih zločina, nisu preduzeli razumne i nužne mere kako bi ih sprečili ili kaznili, a hrvatsko vojno i civilno pravosuđe nije sprovelo istrage u cilju njihovog otkrivanja i krivičnog gonjenja.
3.1. Prvostepena presuda
Pretresno veće je konstatovalo da su ubistva, razaranje, pljačka i nečovečna dela, a koje su počinili pripadnici hrvatskih vojnih snaga i Specijalne policije, stvorili pritisak i strah od nasilja i doprineli stvaranju atmosfere u kojoj Srbi nisu imali drugog izbora osim da izbegnu iz Hrvatske.
Imajući u vidu veliki broj zločina počinjenih tokom relativno kratkog vremena, Veće je zaključilo da je postojao rasprostranjeni i sistematski napad usmeren protiv srpskog civilnog stanovništva.
Pripadnici Specijalne policije ubili su 25. avgusta 1995. godin nekoliko starijih osoba u zaseoku Grubori. Optuženi Markač je učestvovao u prikrivanju tih zločina, stvarajući atmosferu nekažnjivosti, što je ohrabrivalo izvršenje zločina nad krajinskim Srbima i njihovom imovinom.
3.2. Pravosnažna presuda
Žalbeno veće, uz protivno mišljenje sudije Agiusa i sudije Pocara, smatra da bez zaključka o protipravnosti ariljerijskih napada i raseljavanju kao posledici tih napada, zaključak Pretresnog veća da su počinjena krivična dela u okviru zajedničkog cilja – deportacija, prisilno premeštanje i s tim povezan progon, uključujući ubistva – ne može se održati.
Protivno mišljenje sudije Pocara: Zaključak o postojanju Udruženog zločinačkog poduhvata ne temelji se prevashodno na protivpravnim artiljerijskim napadima, već na još tri grupe dokaza: 1. Brionskom sastanku i pripremi operacije “Oluja”; 2. zločinima koje su počinile hrvatske vojne i policijske snage, uključujući ubistva Srba koji do tada nisu pobegli i 3. sprečavanju povratka izbeglih Srba.
Većina u Žalbenom veću imala je stav da su zaključci o Markačevoj odgovornosti doneti u kontekstu zaključka da su artiljerijski napadi bili protivpravni, a pošto je poništen nalaz o postojanju protivpravnih napada, odbačena je odgovornost optuženih po svim drugim tačkama.
4. Pljačke i uništavanje imovine
Prema optužnici, do novembra 1995. godine u potpunosti ili delomično razoreno je, spaljeno i opljačkano 17.200 od ukupno 22.313 srpskih kuća u Krajini.
Proglase političkih i vojnih funkcionera o zabrani „nedisciliniranog ponašanja“, kao i naredbe da se spreče paljevine i pljačke, Tužilaštvo je ocenilo kao uopštene pozive, u cilju da se izbegne odgovornost za nesprečavanje i nekažnjavanje zločina, sa znanjem da se pljačke i paljevine neće zaustaviti.
Tužilaštvo je tvrdilo da su učesnici Udruženog zločinačkog poduhvata imali motiv da podstaknu preostale Srbe da napuste svoje domove i spreče povratak onih koji su već otišli iz Krajine; te da su stoga svoje jedinice “pustili s lanca” i tolerirasali njihovo kriminalno ponašanje sve dok je ono služilo ciljevima Udruženog zločinačkog poduhavta.
4.1. Prvostepena presuda
Razaranje imovine bilo je širokih razmera. Pretresno veće je posebno uzelo u obzir činjenicu da su u nekim situacijama iste osobe pljačkale i uništavale imovinu. Ustanovilo je da je bilo incidenata u kojima su pripadnici hrvatskih vojnih snaga i civili zajednički pljačkali, u isto vreme i na istom mestu, i da su često predmeti bili odneseni iz mnogo kuća.
S obzirom na okolnosti poput nacionalnosti žrtava te vremena i mesta izvršenja dela, Pretresno veće je zaključilo da je pljačkanje bilo deo rasprostranjenog i sistematskog napada na civilno stanovništvo i da pljačkanje predstavlja progon u smislu zločina protiv čovečnosti.
4.2. Pravosnažna presuda
Pošto je poništila nalaze Pretresnog veća o protivpravnom granatiranju i Udruženom zločinačkom poduhvatu, većina u Žalbenom veću se nije bavila ostalim osuđujućim zaključcima prvostepene presude.
5. Sprečavanje povratka
Tužilaštvo je tvrdilo da se sprečavanje povratka odvijalo zabranom ulaska u državu osobama bez hrvatskih ličnih dokumenata, što je bio slučaj s ogromnom većinom izbeglih krajinskih Srba. Osim toga, neposredno nakon “Oluje” vlada je donela uredbu kojom se predviđa da će svim Srbima koji se ne vrate u roku od 30 dana imovina biti oduzeta i stavljena državi na raspolaganje.
Prema Tužilaštvu sprečavanje povratka odvijalo se i na samoj granici – zabranom ulaska čak i onima koji su imali lična dokumenta, kao i “kolonizacija” Krajine, odnosno useljavanje Hrvata sa Kosova u napuštene srpske kuće.
5.1. Prvostepena presuda
Čim su Srbi isterani iz Krajine, članovi hrvatskog rukovodstva preduzeli su mere na političkoj i zakonodavnoj ravni, cilj kojih je bio da se spreči njihov povratak. Intencija je bila postići da uklanjanje srpskog stanovništva Krajine postane trajno.
Pretresno veće konstatuje da je Udruženi zločinački poduhvat takođe predstavljao ili je uključivao uvođenje restriktivnih i diskriminatornih mera kao progon, zločin protiv čovječnosti.
Veće je zaključilo da je motiv hrvatskih pravnih instrumenata, kao i njihov ukupni rezultat, bio taj da se osigura da imovina koju su za sobom ostavili krajinski Srbi u oslobođenim područjima dođe u ruke Hrvata i da se tim Srbima tako uskrati korišćenje vlastitih kuća i imovine.
Veće je zaključilo da je Franjo Tuđman, glavni politički i vojni vođa u Hrvatskoj pre, tokom i nakon perioda optužnice, bio ključni član Udruženog zločinačkog poduhvata. Tuđman je nameravao Krajinu naseliti Hrvatima pa je osigurao da su takve njegove ideje pretvorene u zvaničnu politiku.
Veće je nadalje zaključilo da su među drugim učesnicima Udruženog zločinačkog poduhvata bili ministar obrane Gojko Šušak, načelnik Glavnog stožera Hrvatske vojske Zvonimir Červenko i drugi pripadnici hrvatskog rukovodstva.
5.2. Pravosnažna presuda
Većina Žalbenog veća smatra da dokazi o političkim i pravnim nastojanjima da se spreči povratak srpskih civila koji su napustili Krajinu nisu dovoljni da opravdaju stav Pretresnog veća da je postojao Udruženi zločinački poduhvat trajnog uklanjanja srpskih civila silom ili pretnjom silom.
Većina smatra da činjenica da je Hrvatska usvojila diskriminatorne mere posle odlaska srpskih civila iz Krajine ne pokazuje da je njihov odlazak bio prisilan.
Protivno mišljenje sudije Pocara: Većina pogrešno tumači zaključke Pretresnog veća, koje se na diskriminatornu politiku i imovinske zakone nije oslonilo kako bi pokazalo da su odlasci bili prisilni nego da je njihov cilj bio da uklanjanje srpskog stanovništva Krajine bude trajno.
Po oceni većine, dokazi o Tuđmanovim govorima i zločinima Hrvatske vojske i Specijalne policije nakon granatiranja četiri grada nisu dovoljna osnova za zaključak da je postojao Udruženi zločinački poduhvat.
Protivno mišljenje sudije Pocara: Jedini razuman zaključak na temelju dokaza jeste da je postojao UZP sa zajedničkim ciljem trajnog uklanjanja srpskog civilnog stanovništva s područja Krajine silom ili pretnjom silom, koji je predstavljao ili je uključivao krivična dela progona, deportacije i prisilnog premeštanja.
Na kraju, čak i ako je većina željela Gotovinu i Markača potpuno osloboditi, postavlja se pitanje što je većina htjela postići poništavanjem samog postojanja UZP umjesto da se usredotoči na Gotovinin i Markačev značajan doprinos UZP. Ostavljam to pitanje otvorenim.
Dodatak:
Govor Franje Tuđmana, 26.08.1995
„… nestalo ih je za dva tri dana, kao sto rekoh /publika aplaudira/. Nisu imali vremena, nisu imali vremena ni da pokupe ni svoje prljave pare devize, niti gaće! /publika se smeje, navija i pojedini aplaudiraju/
Međunarodni sud pravde, u presudi izrečenoj u februaru 2015. godine, je kao uverljive prihvatio nalaze Žalbenog veća da granatiranje četiri krajinska grada nije bilo nezakonito i da nije postojao Udruženi zločinački poduhvat, kao i sve nalaze Pretresnog veća o ubistvima, okrutnom postupanju, bezobzirnom razaranju i pljačkanju privatne i javne imovine.
O egzodusu Srba, MSP navodi: „[…] Sud napominje da strane ne osporavaju da je značajan deo srpske populacije napustio Krajinu, što je bila direktna posledica vojne akcije hrvatskih snaga tokom Operacije “Oluja”, posebno granatiranja četiri grada. […] Dalje napominje da transkript sa sastanka na Brionima […] jasno pokazuje da su najviše hrvatske političke i vojne vlasti bile svesne da će Operacija “Oluja” izazvati masovni egzodus srpskog stanovništva; u izvesnoj meri, oni su vojno planiranje i zasnovali na tom egzodusu koji su smatrali ne samo verovatnim već i poželjnim.
Podaci o žrtvama:
Prema podacima udruženja Srba iz Hrvatske „Veritas“, u toku i posle hrvatske vojno -policijske operacije „Oluja“ ubijeno je i nestalo 1903 Srba.
Nevladina organizacija Dokumenta je 28.07.2025. godine predstavila rezultate istraživanja, prema kojima je od 4.08. do 14.01.2001. godine, u vezi sa operacijom „Oluja“ život izgubilo 2.213 osoba. Na osnovu potvrde tri izvora, Dokumenta je ustanovila da su 1.122 žrtve srpske nacionalnosti od 1.747 evidentiranih, i 449 hrvatskih žrtava od 466 evidentiranih.
Prema podacima Dokumente, u Hrvatskoj su izrečene četiri pravosnažne presude za ratne zločine u operaciji „Oluja“ – dve osuđujuće za zločine u selima Prokljan, Mandići i Kijani, a dvojica optuženih su oslobođeni krivice za zločine u selima Prokljan, Mandići i Grubori.
Tekst pripremljen na osnovu izveštaja sa suđenja generalima Hrvatske vojske pred MKTJ i narativa „Oluja u Hagu“ agencije SENSE
Fond za humanitarno pravo, Nataša Kandić, 5.08.2025.
[1] Standard 200m: Pretresno veće se zauzelo stav da ako projektil padne na manje od 200 m od vojnog cilja da je gađanje bilo usmereno na taj cilj (vojni napad), a ako projektil padne na više od 200m od utvrđenog vojnog cilja onda se takav udar može smatrati nezakonitim napadom na civile.
