Kosova ndërmerr hapa të kujdesshëm për të përkujtuar përdhunimin gjatë luftës

“Për tre ditë, çdo ditë, ata na çuan një nga një në klasën tjetër”, tha ajo. “Kjo ndodhte dy ose tre herë në ditë.”

Të detyruara të largoheshin nga shtëpitë e tyre nga bombardimet, S.N., dy vajzat e saj të vogla, vjehrra dhe kunata ishin strehuar në Dragaqinë, komuna e Suharekës. Dy ditë më vonë, ushtarët serbë rrethuan fshatin.

Tani 52-vjeçarja S.N. nuk ka folur kurrë më parë për atë që pasoi, megjithëse thashethemet dhe raportimet u shfaqën brenda disa javësh.

“Çdo natë ushtarët serbë merrnin zvarrë tre deri në katër gra nga çdo shtëpi për një ose dy orë secila”, citoi The New York Times të thoshin dëshmitaret në një raport të 22 qershorit 1999, ditë pasi forcat e NATO-s ishin futur në Kosovë, e cila u bë një repart i Kombeve të Bashkuara për nëntë vitet e ardhshme. “Gratë ktheheshin në shtëpi duke ngashëryer dhe nuk pranonin të tregonin atë që u kishte ndodhur.”

Komisioni i OKB-së për të Drejtat e Njeriut citoi gjithashtu raporte të shumta për skllavëri seksuale në Dragaqinë, por ishte raportimi i Times që nxori në pah “stigmën e tmerrshme sociale” që shoqëron përdhunimin në Kosovë përmes historisë së një burri që përshkroi puthjen e gruas së tij – që ai besonte se ishte përdhunuar – si “të puthje një trup të vdekur”. Ai tha se nëse ajo do ta pranonte këtë gjë, ai do ta divorconte.

Sot, në Dragaqinë, në pusin e fshatit është vendosur një pllakë. Aty u hodhën dhe u vranë 11 persona nga forcat serbe.

Ajo pllakë u vendos nga Rizah Trolli, 65 vjeç, babai 83-vjeçar i të cilit ishte mes të vrarëve. Trolli shtroi gjithashtu një shteg me kalldrëm që të çon te pusi.

Megjithatë, në shkollën ku u mbajt S.N. nuk ka asnjë pllakë përkujtimore. Në Dragaqinë nuk ka më fëmijë dhe shkolla është rrënuar që atëherë.

Trolli tha se ai “nuk do të ndihej mirë” për ngritjen e një monumenti kushtuar përdhunimit sistematik të grave shqiptare të Kosovës, edhe pse gruaja e ndjerë e xhaxhait të tij, Sherifja, ishte një nga dëshmitaret e cituar në artikullin e Times të vitit 1999.

Por, përkundër stigmës, përpjekjet për të përkujtuar përdhunimin e kohës së luftës në Kosovë vazhdojnë dhe bënë një hap të rëndësishëm përpara në fund të nëntorit me hapjen e Muzeut të të Mbijetuarve të Përdhunimeve Gjatë të Luftës në Kosovë në kryeqytet, Prishtinë, nga Fondacioni Jahjaga i ish-presidentes së Kosovës Atifete Jahjaga.

“Ky muze është një thirrje për reflektim, një lutje për të thyer stigmën, për të rritur ndërgjegjësimin dhe për të kërkuar drejtësi”, tha koordinatorja e muzeut Bleona Hajdari.

Kulturë heshtjeje

Një e grisur një pjesën e pasme të një xhakete të zezë të zbehur shërben si një kujtesë rrëqethëse se si një grua 27-vjeçare u tërhoq zvarrë për t’u përdhunuar. Pranë saj është varur një kostum tradicional për fëmijë që i përkiste një vajze shtatëvjeçare, e cila gjithashtu u përdhunua dhe nuk mbijetoi. Nëna dhe motra e saj më e madhe u përdhunuan gjithashtu.

Rrobat janë në mesin e dhjetëra objekteve të ekspozuara në Muzeun e të Mbijetuarve të Përdhunimeve gjatë Luftës në Kosovë. Përveç fustaneve, xhaketave dhe shalleve, ka varëse dhe sende të tjera personale së bashku me rrëfimet e tmerrshme të përdhunimeve dhe formave të tjera të abuzimit seksual.

Ekspozita flet për një krim lufte që në masë të madhe mungon në të gjitha hapësirat e tjera përkujtimore në Kosovë.

Nuk ka statistika zyrtare në lidhje me përdhunimet e kohës së luftës në Kosovë.

Deri më tani, 2,092 persona kanë aplikuar për njohjen zyrtare të statusit të tyre si të mbijetuar të përdhunimit gjatë luftës përmes Komisionit qeveritar për Njohjen dhe Verifikimin e Statusit të Personave të Dhunuar Gjatë Luftës në Kosovë, por deri më tani vetëm dy gra kanë folur publikisht për përvojat e tyre.

Në përpjekje për të thyer heshtjen, muzeu përmban dy blloqe, faqet e tyre të bardha presin të mbushen nga të mbijetuarit e përdhunimit të gatshëm për të treguar historitë e tyre dhe nga vizitorët në muze që dëshirojnë të ofrojnë fjalë mbështetjeje dhe inkurajimi.

“Ky muze është një homazh për viktimat e përdhunimeve të kohës së luftës dhe kontribuon në kultivimin e kulturës së dialogut për këtë çështje në shoqërinë tonë dhe në rajon”, tha Hajdari.

“Pika e fillimit ishte qëllimi për të nderuar kujtimin e të mbijetuarve të përdhunimit të kohës së luftës dhe përballja me trashëgiminë se si trupat e tyre u përdorën si fushëbeteja gjatë luftës.”

“Me mbështetjen e organizatave si Medica Gjakova dhe Qendra për Mbrojtjen e Grave, ne kemi mbledhur artefakte nga viktimat në mbarë vendin. Muzeu është gjithëpërfshirës, duke paraqitur sende nga të mbijetuarat femra dhe meshkuj nga komunitete të ndryshme etnike.”

Hajdari shtoi: “Besoj se ky muze kontribuon në debatin e vazhdueshëm se si ne e përkujtojmë të kaluarën.”

Përkujtimi “duhet të bëhet me kujdes”

Përkujtimi i përdhunimit dhe abuzimit seksual gjatë kohës së luftës është tepër i ndjeshëm.

“Në Kosovë, shumë viktima ende jetojnë pranë vendeve ku ndodhi kjo gjë dhe sa herë që kalojnë pranë këtyre vendeve, atyre u kujtohet vazhdimisht kjo ngjarje”, tha Heleen Touquet, profesoreshë e Studimeve Ndërkombëtare dhe Evropiane në Universitetin e Antuerpit dhe një studiuese e lartë në Universiteti i Leuvenit e specializuar në konflikt, dhunë dhe gjini.

Touquet tha se ndërsa është “me të vërtetë e rëndësishme” që ajo që ka ndodhur të dokumentohet dhe njihet dhe viktimave t’u jepet njëfarë ndjesie drejtësie, “ka mënyra të ndryshme për ta bërë këtë dhe një memorial nuk është opsioni i vetëm dhe ndoshta jo në të gjitha rastet është opsioni më i mirë”.

Touquet përmendi shembullin e spa-s Vilina Vlas në Visegrad, Bosnjën dhe Hercegovinën lindore, e cila u përdor si një kamp përdhunimi gjatë luftës së Bosnjës 1992-1995 dhe që rihapi dyert e saj si hotel dhe spa pas luftës pa asnjë pllakë përkujtimore apo memorial.

“Disa njerëz janë vërtet të tmerruar nga kjo gjë dhe mendojnë se duhet të ketë të paktën një memorial të vogël, por vendasit nuk janë të gjithë pro kësaj dhe jo të gjitha viktimat e duan domosdoshmërish këtë”, tha ajo për BIRN me email.

“Mendoj se ndoshta do të ishte më mirë nëse do të dëgjoheshin të gjithë aktorët e përfshirë (njerëzit që jetojnë tani, vetë viktimat, familjet e tyre). Në radhë të parë shtrohet pyetja nëse viktimat kanë nevojë për këtë dhe nëse për ta kjo do të ishte një formë drejtësie. Unë mendoj se një nga problemet është se shumë viktima nuk duan domosdoshmërish të kujtohen për atë që kanë kaluar, p.sh. duke pasur parasysh faktin se shumë ende jetojnë afër vendit ku ndodhi ngjarja.”

Veprore Shehu, drejtoreshë ekzekutive e Medica Kosova me bazë në Gjakovë, e cila ndihmon gratë e traumatizuara nga lufta, tha se krimi i përdhunimit duhet të përfshihet në hapësirat e memorializimit, por me ndjeshmëri, jo i ndarë nga krimet e tjera të luftës.

“Ka shumë pika të identifikuara ku ka ndodhur përdhunimi. Por vendosja e memorialeve në zona të vogla rurale si Belegu, ku ndodhi një masakër e tmerrshme e civilëve dhe ku viktimat mund të identifikohen lehtësisht, duhet bërë me kujdes”, tha Shehu për BIRN.

Dyzet e gjashtë civilë u vranë në një shtëpi në Beleg, afër qytetit perëndimor të Deçanit, në mars 1999. Gjykata e OKB-së për krimet e luftës për ish-Jugosllavinë zbuloi gjithashtu se në hambarin e fshatit kishte ndodhur përdhunim sistematik.

“Duke marrë parasysh traumën dhe stigmën, shumë viktima nuk duan domosdoshmërish të kujtohen për atë që kanë kaluar, veçanërisht duke pasur parasysh faktin se shumë ende jetojnë afër vendit ku ndodhi ngjarja”, tha Shehu për BIRN.

Shtëpia ku ndodhi masakra është rindërtuar nga pronari i saj, ndërsa hambari është prishur.

Hamid Zuka, një këshilltar lokal, gjyshi i të cilit ishte në mesin e të vrarëve, tha se duhet të ngrihet një memorial për të vrarët dhe për të mbijetuarit e përdhunimit.

“Unë kam lindur pas luftës dhe ndoshta shumë njerëz, veçanërisht viktimat, mund të mos ndihen komod, por unë po kërkoj një përkujtimore. Të mos themi gjysmë të vërteta”, tha Zuka.

“Fuqia e përkujtimit”

Wiola Rebecka, një psikologe në Universitetin Touro në Nju-Jork dhe autore e librit Rape: A History of Shame, Diary of the Survivors, tha se vendet e përkujtimit mund të jenë domethënëse për të mbijetuarit, veçanërisht për ata që nuk mundën të shihnin drejtësi.

“Kam parë vende në Ruandë, Bosnje, Poloni dhe Gjermani ku vendosën të ndërtonin memorialë dhe muze skllavërimi. Këto janë përvoja të fuqishme dhe emocionale”, tha Rebecka për BIRN.

“Njerëzit udhëtojnë për të shkuar në vende të tilla. Kjo është fuqia e përkujtesës.”

Një vend i tillë është planifikuar brenda Fakultetit Juridik të Universitetit Publik në Prishtinë, ku gjatë luftës u përdhunuan gra.

“Ne po koordinohemi me Ministrinë e Kulturës për të krijuar një hapësirë ​​përkujtimore brenda godinës së fakultetit”, tha për BIRN dekani i fakultetit Avni Puka.

Megjithatë, disa viktima, si S.N., nuk ndihen rehat me nisma të tilla.

“Nuk do të doja asnjë njohje apo që të më jepej statusi i viktimës”, tha ajo. “Gjithashtu do të preferoja të mos shihja asnjë pllakë përkujtimore.”

Muzeu i të Mbijetuarve të Përdhunimeve gjatë Luftës është i hapur nga ora 08:00-16:00 nga e hëna në të premte në godinën e Filarmonisë së Kosovës, Sylejman Vokshi 19, Prishtinë.